Ο Μοργκεντάου και η εποχή του

Του Γιώργου Μπατζά
Συνήθως εμάς τους Έλληνες, και όσους έχουν ιστορική συνείδηση, ο μήνας Σεπτέμβριος θυμίζει την πανωλεθρία του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, την άτακτη υποχώρησή του και τον ενταφιασμό της Μεγάλης ιδέας στα παράλια του Αιγαίου. Η λήξη του πολέμου είναι αυτή που σφράγισε τις ψυχές των Ελλήνων-Ρωμιών προσφύγων με την οριστική και αμετάκλητη εξαναγκαστική αποχώρηση τους από τα πάτρια εδάφη και αφήνοντας πίσω τους έναν πολιτισμό περίπου τριών χιλιάδων χρόνων.
Σε καμία χώρα του κόσμου δεν συνέβη αυτό το αποτέλεσμα μετά από πόλεμο, να ξεκληριστεί δηλαδή τελείως ο γηγενής πληθυσμός. Το πώς συμφώνησαν οι "πολιτισμένες" χώρες της Δύσης στον βίαιο ξεριζωμό των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολής είναι ένα από τα ανεξήγητα φαινόμενα της απάνθρωπης βάρβαρης δυτικής συμπεριφοράς έναντι του Μικρασιατικού ελληνισμού. Διότι στον βωμό των μεγάλων ενεργειακών συμφερόντων θυσίασαν και αιματοκύλισαν τους λαούς της εγγύς-Ανατολής.
Αυτοί που αποκάλυψαν όλες τις φρικαλεότητες και τα εγκλήματα που συντελέστηκαν στην Ανατολή, ήταν κυρίως ιεραπόστολοι που τα αφηγούνταν γραπτώς ή προφορικώς στους προξένους και στους πρεσβευτές των χωρών τους.
Πέρα από τις ιμπεριαλιστικές πολιτικές επιλογές των χωρών που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή, υπήρξαν διπλωμάτες 9πρόξενοι ή πρεσβευτές) και ιεραπόστολοι οι οποίοι παρέκαμψαν την πολιτική των χωρών τους και λειτούργησαν ανθρώπινα και συναισθηματικά. Ένας από αυτούς ήταν ο Χ. Μοργκεντάου, τότε πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη, που συνέλλεξε στοιχεία με δική του πρωτοβουλία και έγραψε το βιβλίο "Τα μυστικά του Βοσπόρου", που εξιστορύσε γεγονότα της περιόδου που τελέστηκε η γενοκτονία των Αρμενίων. Ο Μοργκεντάου αρκετές φορές συνατήθηκε με τον τότε υπουργό των Εσωτερικών Ταλαάτ Πασά και με των υπουργό των Στρατιωτικών Ενβέρ Πασά, για να τους πείσει να επιδείξουν κάποια επιείκεια έναντι των σφαγιαζομένων Αρμενίων.
Πιο συγκεκριμένα, αν δούμε τους διαλόγους του Μοργκεντάου με τον Ταλαάτ και στη συνέχεια με τον Ενβέρ πασά, θα αντιληφθούμε πολλά. Θα καταλάβουμε το κλίμα που επικρατούσε ανάμεσα στις δυο πλευρές και κυρίως θα δούμε την αποφασιστικότητα της Νεοτουρκικής πολιτικής στάσης έναντι των μειονοτήτων. Το βιβλίο "Τα μυστικά του Βοσπόρου", του διακεκριμένου ανθρωπιστή διπλωμάτη, που είναι ένα μέρος των απομνημονευμάτων του, μας μεταφέρει στην εποχή εκείνη και μας αποκαλύπτει τις άγριες διαθέσεις της τριανδρίας των ηγετών της κυβέρνησης "Ένωσις-Πρόοδος".

Υπό την σκιά της Δύσης:
Ο Μοργκεντάου μας διηγείται ότι "η αποχώρηση του συμμαχικού στόλου από τα Δαρδανέλια είχε συνέπειες, που δεν έγιναν άμεσα αντιληπτές. Το πρακτικό αποτέλεσμα ήταν η απομόνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απ’ όλο τον υπόλοιπο κόσμο, εκτός από τη Γερμανία και την Αυστρία. Η Αγγλία, η Γαλλία, η Ρωσία και η Ιταλία, που επί έναν αιώνα χαλιναγωγούσαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, είχαν χάσει κάθε έλεγχο και επιρροή. Οι τούρκοι για πρώτη φορά μετά από δυο αιώνες θα μπορούσαν να ζήσουν ως έθνος με τις κλίσεις τους και να κυβερνήσουν τους υποτελείς λαούς, όπως επιθυμούσαν. Με την απελευθέρωση από την ξένη κηδεμονία η Τουρκία γιόρτασε την εθνική της αναγέννηση, δολοφονώντας σχεδόν ένα εκατομμύριο υπηκόους της".
Σε κάποια συνάντησή του με τον Μοργκεντάου, ο Ενβέρ πασά είπε στον αμερικανό διπλωμάτη: "Γιατί να νοιώθουμε υποχρεωμένοι στους Γερμανούς; Τι έκαναν για μας που να μπορεί να συγκριθεί με τα όσα κάναμε για αυτούς; Είναι αλήθεια ότι μας δάνεισαν κάποια χρήματα και μας έστειλαν μερικούς αξιωματικούς για να μας εκπαιδεύσουν. Κοιτάξτε όμως τι κάναμε εμείς! Νικήσαμε τον βρετανικό στόλο, κάτι που δεν θα μπορούσαν να το κάνουν ούτε οι Γερμανοί ούτε κανείς άλλος. Διατηρούμε στρατό στο μέτωπο του Καυκάσου, απασχολώντας έτσι πολλούς Ρώσους στρατιώτες που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθούν στο δυτικό μέτωπο. Επίσης έχουμε υποχρεώσει την Αγγλία να διατηρεί μεγάλες δυνάμεις στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Έτσι αποδυναμώνουμε τις συμμαχικές στρατιές της Γαλλίας. Όχι! Οι Γερμανοί δεν θα μπορούσαν ποτέ να σημειώσουν τις στρατιωτικές τους επιτυχίες χωρίς εμάς. Αν κάποιος πρέπει να αισθάνεται υποχρεωμένος, είναι αυτοί και όχι εμείς".
Σε αυτό το σημείο του διαλόγου ο Ενβέρ πασάς αναφέρεται στον στρατηγικό ρόλο που έπαιξε η Τουρκία και στη σημασία της γεωπολιτικής της θέσης στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναφέρει ότι χωρίς τη συμμετοχή της Τουρκίας η Γερμανία δεν θα μπορούσε να κάνει τίποτα. Αυτές οι απόψεις και η στρατιωτική του αυτοπεποίθηση του Ενβέρ, του έδωσαν μια αλαζονεία, μια έπαρση που στη συνέχεια αυτά τα συναισθήματα επηρέασαν όλους τους συνεργάτες του για τη συνέχιση της πολιτικής που οδήγησε στη παράνοια.
Από τις συζητήσεις τους με τον Μοργκεντάου προκύπτει ότι οι δυο ηγέτες το παραδέχονται ότι ήθελαν να τιμωρήσουν τους Αρμενίους:
Για το 1915 εγκαινιάζεται ένα νέο καθεστώς απέναντι στους Αρμενίους που υπηρετούσαν στον στρατό. Αντί να υπηρετήσουν κανονικά, τους υποχρέωσαν να εργαστούν σε καταναγκαστικά έργα, στα τάγματα εργασίας(amele taburu), και σύντομα υιοθετήθηκε μια μέθοδος εν ψυχρώ εξόντωσης τους.
Ο Μοργκεντάου αναφέρει ότι "οι Νεότουρκοι αποδείχτηκαν πιο ευφυείς από τον προκάτοχο τους Αμπτούλ Χαμίτ. Η διαταγή του έκπτωτού σουλτάνου ήταν απλώς σκοτώστε τους. Η οθωμανική δημοκρατία κατέστρωσε ένα τελειότερο σχέδιο. Αντί να σφάξει μαζικά τον αρμένικο λαό, αποφάσισε να τον εκτοπίσει. Στο νοτιοανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας βρίσκονται η συριακή έρημος και η κοιλάδα της Μεσοποταμίας". Συνεχίζει ότι "ο πραγματικός σκοπός της εκτόπισης ήταν η κλοπή, η λεηλασία και η καταστροφή. Η εκτόπιση δεν ήταν τίποτα άλλο από μια νέα μέθοδο εξόντωσης".
Σε κάποιο σημείο ο Μοργκεντάου λέει ότι "από τεχνική άποψη βέβαια δεν είχα δικαίωμα να επέμβω. Σύμφωνα με τα ψυχρά εθιμοτυπικά δεδομένα, η μεταχείριση των Τούρκων υπηκόων από την κυβέρνηση τους ήταν εσωτερική υπόθεση της Τουρκίας. Η αμερικανική κυβέρνηση δεν είχε δικαίωμα να αναμειχθεί στην υπόθεση, εκτός αν βλαπτόταν άμεσα τα συμφέροντα ή η ζωή των Αμερικανών πολιτών. Ο Ταλαάτ ξεγλιστρούσε, ήταν όλο υπεκφυγές και αντιμετώπιζε εχθρικά το ενδιαφέρον του αμερικάνικου λαού για τους Αρμενίους. Δικαιολόγησε την πολιτική του (ο Ταλαάτ) απέναντι στους Αρμένιους λέγοντας ότι οι τελευταίοι βρίσκονταν σε συνεχείς συνεννοήσεις με τους Ρώσους. Μου έδωσε την εντύπωση ‘ότι αυτός επιθυμεί την εκμηδένιση των δύστυχων’. Μου είπε ότι η Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος είχε εξετάσει λεπτομερώς το ζήτημα και ότι η πολιτική, που ακολουθούσαν τώρα, είχε υιοθετηθεί επίσημα".
Σε μια από τις συναντήσεις τους ο Ταλαάτ του είπε: "Σας ζήτησα να έρθετε σήμερα, για να μπορέσω να σας εξηγήσω τη θέση μας στο Αρμενικό θέμα. Η αντίθεση μας στο Αρμενικό θέμα βασίζεται σε τρεις λόγους. Πρώτον, έχουν πλουτίσει εις βάρος των Τούρκων. Δεύτερον, είναι αποφασισμένοι να γίνουν τύραννοι μας και να ιδρύσουν δικό τους κράτος. Τρίτον, έχουν ενθαρρύνει ανοιχτά τους εχθρούς μας. Βοήθησαν τους Ρώσους στον Καύκασο και η αποτυχία μας εκεί οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στις ενέργειες τους. Έτσι πήραμε την αμετάκλητη απόφαση να τους καταστήσουμε ανίσχυρους πριν τελειώσει ο πόλεμος". "Η γενική του κατηγορία ότι οι Αρμένιοι συνωμοτούσαν κατά της Τουρκίας και δεν έκρυβαν τη συμπάθεια τους προς τους εχθρούς της δεν σήμαινε αν την ανάλυε κανείς, τίποτα άλλο από το ότι οι Αρμένιοι έκαναν συνεχώς εκκλήσεις προς τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις, για να τους προστατεύσουν από τις κλοπές, τις σφαγές και τις βιαιοπραγίες. Μίλησα για πολύ ώρα για αυτά και για παρόμοια πράγματα. Άδικα μιλάτε, απάντησε ο Ταλαάτ. Έχουμε ήδη ξεμπερδέψει με τα τρία τέταρτα των Αρμενίων. Δεν έχει μείνει κανείς από αυτούς στο Μπίτλις, το Βαν και την Ερζερούμ. Το μίσος ανάμεσα στους Τούρκους και τους Αρμένιους είναι τόσο έντονο, ώστε πρέπει να τους αποτελειώσουμε. Αν δεν το κάνουμε, θα προετοιμάσουν την εκδίκηση τους. Σας κάλεσα για να σας γνωστοποιήσω ότι η πολιτική μας απέναντι στους Αρμένιους έχει καθοριστεί οριστικά και τίποτα δεν μπορεί να την αλλάξει".
Την ίδια πολιτική θέση υποστηρίζει και ο Ενβέρ Πασάς στη συνομιλία του με τον Αμερικανό πρεσβευτή. Ο υπουργός πολέμου, ήταν διαφορετικός τύπος ανθρώπου από τον Ταλαάτ έκρυβε τα συναισθήματα του και ήταν συνήθως μειλίχιος, ψύχραιμος και ευγενικός έτσι μας τον περιγράφει ο Μοργκεντάου για τον Ενβέρ.
"Είχα ειδοποιήσει τον Ενβέρ ότι σκόπευα να συζητήσω μαζί του διεξοδικά. Οι Αρμένιοι είχαν ειδοποιηθεί, άρχισε ο Ενβέρ, για το ότι θα τους συνέβαινε αν έπαιρναν μέρος των εχθρών μας. Πριν από τρεις μήνες κάλεσα τον Αρμένιο πατριάρχη και του είπα ότι, αν οι Αρμένιοι έκαναν κάποια απόπειρα να εξεγερθούν ή να βοηθήσουν τους Ρώσους, δεν θα μπορούσα να αποτρέψω το κακό που θα τους συνέβαινε. Η προειδοποίηση μου έμεινε χωρίς αποτέλεσμα. Οι Αρμένιοι εξεγέρθηκαν και βοήθησαν και τους Ρώσους. Γνωρίζετε τι συνέβη στο Βαν. Απέκτησαν τον έλεγχο της πόλης, βομβάρδισαν κυβερνητικά κτίρια και σκότωσαν πολλούς μουσουλμάνους. Αλλά, αν συμμαχούν με τους εχθρούς μας, όπως έκαναν στην περιοχή του Βαν, πρέπει να εξοντωθούν. Η Ρωσία, η Αγγλία, η Γαλλία και η Αμερική δεν ωφελούν τους Αρμένιους με το να συμμερίζονται και να τους ενθαρρύνουν. Τελικά είπα αν υποθέσουμε ότι αυτά που λέτε είναι αλήθεια, τότε γιατί δεν τιμωρείτε τους ενόχους; Γιατί θυσιάζεται έναν ολόκληρο λαό για τα υποτιθέμενα εγκλήματα μεμονωμένων ατόμων; Η άποψη σας είναι σωστή σε καιρούς ειρήνης απάντησε ο Ενβέρ. Σε καιρό πολέμου όμως δεν μπορούμε να ερευνούμε και να κάνουμε παζαρέματα. Πρέπει να δράσουμε ταχύτατα".
Το ζήτημα της παροχής περίθαλψης στους λιμοκτονούντες Αρμενίους γινόταν κάθε μέρα πιο πιεστικό στον Ενβέρ αναφέρει ο Αμερικανός πρεσβευτής. Προσπαθούσε πάση θυσία να βοηθήσει τους Αρμενίους μέσω των ιεραποστόλων. Επέμεναν και δεν επέτρεπαν οι Νεότουρκοι το να βοηθήσουν οι ξένοι τους Αρμένιους.
Είναι ολοφάνερο από τους διαλόγους τουλάχιστον των δυο μεγάλων ηγετών της Επιτροπής "Ένωσις και Πρόοδος" που παραδέχονται την εξόντωση του Αρμενικού έθνους. Βασικά η άρνηση της γενοκτονίας από την πλευρά των τουρκικών κυβερνήσεων έγινε από τους μεταγενέστερους πολιτικούς.
Η πρώτη ευρύτερη επίδειξη του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος των ΗΠΑ για τη μέση ευρασιατική περιοχή είχε ως επίκεντρο την Μικρά Ασία και την Ελλάδα που συμπίπτει με την πολεμική ανάμιξη της Αμερικής και στους δυο Παγκοσμίους πολέμους.
Ο Μοργκεντάου επέτυχε δανειοδότηση της προσφυγικής αποκατάστασης από την Αγγλική Τράπεζα αλλά και από την Τράπεζα της Νέας Υόρκης και με άλλους οικονομικούς κύκλους από την ΗΠΑ. Ο Μοργκεντάου σε συνεργασία με τον Ν. Πλαστήρα αρχηγό της επανάστασης του 1922, τον Γ. Παπανδρέου τον τότε πολιτικό σύμβουλο και με άλλους φιλελευθέρους αναλαμβάνει την προεδρία της Επιτροπής Προσφυγικής Αποκατάστασης στην Ελλάδα. Τελικά η αλήθεια είναι ότι οι ΗΠΑ επικράτησε με την καταστροφή των Ιώνων της Μικράς Ασίας χωρίς να προβεί σε θυσίες και σε αντιπαροχές, ακόμη και έναντι της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Μπολσεβίκικης Ρωσίας οι οποίες τροφοδότησαν την Τουρκία σε οπλισμό αλλά και της παραχώρησαν εδάφη. Η Γαλλία την Κιλικία και αργότερα την Αντιόχεια, η Ιταλία την Λυκία και την Καρία, η τότε Σοβιετική Ένωση το Κάρς και το Αρνταχάν. Το αποφασιστικό ενδιαφέρον των Αμερικανών εκδηλώθηκε για την περιοχή αμέσως μετά το δόγμα Τρούμαν και στη συνέχεια με το Σχέδιο Μάρσαλ.